Machiavelli # 2. Μια αλλη οπτικη!

Συνεχίζοντας την ανάλυση που ξεκίνησα σε προηγούμενη ανάρτηση για τον Machiavelli,   θα εξετάσουμε ακόμα ορισμένα σημεία του έργου του, Ηγεμόνα.

Όπως ήδη αναφέρθηκε ο Machiavelli δέχτηκε πλήθος επιρροών από φωτισμένους ηγέτες, αλλά και λιγότερο φωτισμένους, καθώς επίσης και από φιλοσόφους μεταξύ των οποίων ο Αριστοτέλης.

Αναφορικά με τις επιρροές που δέχτηκε από ηγέτες, ο Machiavelli μελέτησε αναφορές και ιστορικά στοιχεία που αφορούσαν τον Ιούλιο Καίσαρα, τον Μέγα Αλέξανδρο κλπ. Είχε όμως την ευκαιρία να μελετήσει διά ζώσης κυριολεκτικά τις μεθόδους ενός αμφισβητούμενου ηγέτη της εποχής του, του Καίσαρα Βοργία.

Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να αναφέρω ότι ο ίδιος, στην επιστολή του προς τον  Λορέντσο Β' των Μεδίκων, αναφέρει ότι το έργο αυτό θα πρέπει να μελετηθεί και να διδαχθεί ο νεαρός ηγέτης από τις καλές πρακτικές των προηγούμενων ηγετών αλλά και να αποφύγει τις κακές. Και βέβαια με τον όρο μελέτη εννοούσε ότι ο αναγνώστης θα έπρεπε επίσης να εξέταζε το τι ώθησε τους ηγέτες αυτούς να πάρουν τις αποφάσεις που τελικά πήραν. Η επισήμανση αυτή είναι πολύ σημαντική και βοηθά τον αναγνώστη στη διαμόρφωση θέσης σχετικά με τα μηνύματα που εμπεριέχονται στον Ηγεμόνα! 

Επανέρχομαι στον  Καίσαρα Βοργία.
Ήταν ισπανικής καταγωγής,  γιος του Πάπα Αλέξανδρου Στ' (Ροδρίγος Βοργίας) και αδερφός της περιβόητης Λουκρητίας Βοργία.

Ο Machiavelli είχε την ευκαιρία να γνωρίσει από κοντά τον Πάπα Αλέξανδρο Στ' και να μελετήσει τις πρακτικές που ο ίδιος ακολούθησε αλλά και τις πρακτικές του γιου του
Καίσαρα. Εν κατακλείδι θα έλεγα ότι του δόθηκε η ευκαιρία να μελετήσει τις πρακτικές της οικογένειας Βοργία στο σύνολο της. Πρακτικές που ήταν γεμάτες από συνωμοσίες, δολοπλοκίες, ίντριγκες και δολοφονίες. Και όλα αυτά κάτω από ένα αυστηρό πλαίσιο και με ένα σκοπό. Την υλοποίηση των σκοπών του Πάπα αλλά και του γιου του Καίσαρα, ο οποίος είχε σημαντικό σύμμαχο τον πατέρα του!

Στο έργο του λοιπόν περιγράφει πολλές από τις πρακτικές που ακολουθήθηκαν από τα παραπάνω πρόσωπα με τη μορφή συμβουλών προς τον εκκολαπτόμενο ηγέτη, τον Λορέντσο των Μεδίκων.  Σε αρκετές αναφορές ιστορικών ο Machiavelli φέρεται να γοητεύεται από τις πρακτικές αυτές. Κατά τη δική μου  άποψη η γραμμή γοητείας / αποστασιοποίησης και κρίσης είναι εξαιρετικά δυσδιάκριτη. Για παράδειγμα, όπως ανάφερα στην προηγούμενη ανάρτηση ο Machiavelli θεωρεί και προτρέπει στη χρήση τακτικών πέρα από την ηθική αν υπηρετούν έναν ανώτερο σκοπό επωφελή για ένα μεγαλύτερο σύνολο. Στην περίπτωση όμως του Καίσαρα Βοργια δεν μιλάμε για ενέργειες που υπηρετούσαν έναν τέτοιο σκοπό. Το αντίθετο! Υπηρετούσαν μικροσκοπιμότητες, προσωπικά οφέλη και φιλοδοξίες τόσο του Καίσαρα όσο και του πατέρα του Αλέξανδρου.

Επίσης, στο ίδιο πλαίσιο, ο Machiavelli ξεκαθάρισε τον τρόπο που ο ηγέτης θα μπορούσε να παραμείνει στην εξουσία. Δεν ήταν άλλος από το να έχει τη στήριξη των πολλών. Ο Καίσαρας αντίθετα στηρίχθηκε στους λίγους και ισχυρούς. Περισσότερο συγκεκριμένα το βασικό πρόσωπο στήριξης αποτέλεσε ο πατέρας του. Αγνόησε λοιπόν τους πολλούς και στηρίχθηκε στους λίγους. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα αφενός να γίνει μισητός και περιφρονητέος από τους πολλούς αλλά και το βασικότερο: με την πτώση του πατέρα του και την απώλεια στήριξης ο ίδιος φυλακίστηκε και πέθανε μερικά χρόνια αργότερα. 

Θα έλεγα λοιπόν ότι περισσότερο κριτική ασκούσε παρά επευφημούσε τις ενέργειες αυτές. Άλλωστε όπως ανέφερα ήδη ο συγγραφέας ακροβατεί μεταξύ του τι πρέπει να γίνεται και του τι γίνεται πραγματικά. Παρόλα αυτά ο τρόπος γραφής του ήταν τέτοιος που δημιούργησε πλήθος παρερμηνειών. Θα το πω ακόμα μία φορά με κίνδυνο, γνωρίζω!, να γίνω γραφικός: απαιτείται μελέτη σε βάθος, μελέτη και σύνδεση κυριολεκτικά λέξης προς λέξη στο έργο του. Όπως ανέφερα σε προηγούμενη παράγραφο ο ίδιος  στον πρόλογο του έργου του αναφέρει ότι ο Ηγεμόνας θα πρέπει να μελετά, να διδάσκεται από τους ηγέτες του παρελθόντος, να υιοθετεί τα καλά και να απορρίπτει τις κακές πρακτικές. Επίσης κάτι πολύ σημαντικό. Σημαντικό για την προσωπικότητα του ίδιου του συγγραφέα. Στην επιστολή του προς τον Φραγκίσκο Βεττόρι, πρέσβη της Φλωρεντίας, αναφέρει - μεταξύ άλλων- για τον εαυτό του ότι για σαράντα χρόνια παρέμεινε έντιμος! Τυχαίο γεγονός, προσπάθεια ανάκαμψης του ίδιου ή μήνυμα προς τους αναγνώστες του έργου του;

Μήπως σε αυτές του τις φράσεις κρύβεται η αποκωδικοποίηση ολόκληρου του έργου του; Μήπως στην πράξη το έργο του λαμβάνεται ως έχει χωρίς να αποκωδικοποιείται σε τέτοιο βαθμό που να αναδεικνύεται το πραγματικό μεγαλείο του έργου αυτού;

Κατά την προσωπική μου άποψη το έργο δεν έχει λάβει την αποκωδικοποίηση που του αρμόζει. Και δεν αναφέρομαι απαραίτητα στους ερευνητές που έχουν ταχθεί θετικά ή αρνητικά με τον Ηγεμόνα. Αναφέρομαι περισσότερο στους απλούς αναγνώστες, σε αυτούς που διοικούν μία μικρότερη ή μεγαλύτερη ομάδα ατόμων, δεν έχει σημασία το μέγεθος!  Οι περισσότεροι από αυτούς μάλλον μένουν στο προφανές χωρίς να μπαίνουν στον κόπο να ερευνήσουν λίγο βαθύτερα.

Ένα ακόμη παράδειγμα που ενισχύει την παραπάνω υπόθεση κρύβεται στην άποψη του Machiavelli για τους διοικούμενους. Αναφέρει λοιπόν ότι ο ηγέτης θα πρέπει τους ικανούς να τους ανταμείβει με πλούτη, αξιώματα κλπ. Επίσης ότι θα πρέπει να φροντίζει, ο ηγέτης, ώστε να μην προσβάλει τους διοικούμενους και να είναι ακριβοδίκαιος στις αποφάσεις του και
στην κρίση του. Τέλος θα πρέπει να φροντίσει να είναι αγαπητός. Το καλύτερο και προτιμητέο από το φόβο. Επίσης, σχετικά με τη γενναιοδωρία ο συγγραφέας αναφέρει ότι οι φιλίες που στηρίχθηκαν σε υλικά αγαθά και όχι σε μεγαλείο ψυχής δεν είναι χρήσιμες και ότι τη γενναιοδωρία θα πρέπει να ξέρει να τη χρησιμοποιεί ο ηγέτης. Δεν αποτελεί δε πανάκεια! Ξεκάθαρες θέσεις! Πιο ξεκάθαρες δε γίνεται πιστεύω. Αναρωτιέμαι όμως πώς είναι δυνατόν να παρερμηνεύονται ακόμα και αυτές οι τόσο ξεκάθαρες θέσεις!

Ας δούμε τώρα τι από τα παραπάνω εφάρμοσε ο Καίσαρας. Τίποτα! Το αντίθετο. Ήταν μισητός και ξεκάθαρο σε όλους ότι επιδίωκε την υλοποίηση προσωπικών συμφερόντων. Τα πλούτη τα μοίραζε με σκοπό την εξαγορά των υπηρεσιών των διοικούμενων του και όχι την ικανοποίηση τους ή καλύτερα την επιβράβευσή τους!. Σε κάθε ευκαιρία δεν δίσταζε όχι μόνο να προσβάλλει αλλά και να προβαίνει σε ακρότητες εναντίον των διοικούμενων του με κορυφαία τη μαζική δολοφονία των στρατηγών του. Ο Ηγέτης λοιπόν αυτός στηρίχτηκε στο φόβο, όπως και ο Machiavelli αναφέρει ως εναλλακτική. Ο φόβος όμως εγκυμονεί κινδύνους μελλοντικά και έχουν επισημανθεί!  Ο ηγέτης που στηρίζεται στο φόβο έχει ήδη χαράξει την πορεία του. Γιατί φόβος και αγάπη δεν πάνε μαζί. Ο φόβος ταιριάζει με το μίσος, αντίθετα με την αγάπη που ταιριάζει με την πίστη και το σεβασμό. Αυτά είναι τα ιδανικά που πρέπει να κατακτηθούν από τον Ηγεμόνα του Machiavelli. Ο συγγραφέας έχει καταστήσει σαφείς τις θέσεις σχετικά με το θέμα αυτό!

Τι λοιπόν συμβαίνει; Γιατί τόσο σιβυλλικός ο συγγραφέας; Δεν θα έλεγα ότι ήταν σιβυλλικός. Το αντίθετο μάλλον. Το έργο του είναι ξεκάθαρο αρκεί να το μελετήσει κανείς και όχι να δει σε αυτό έναν οδηγό υλοποίησης των προσωπικών του φιλοδοξιών και μόνο! Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάμε την εποχή που γράφτηκε το έργο. Εκτός της πολιτικής κατάστασης που επικρατούσε ο ίδιος ζούσε σχεδόν εξόριστος, μακριά από τα πολιτικά δρώμενα και σχεδόν πρόσφατα αποφυλακισμένος. Και βεβαίως δεν πρέπει να λησμονούμε την ιδιότητά του, ήταν πολιτικός! 

Ο πολιτικός λόγος, όλοι γνωρίζουμε πως σπάνια είναι ευθύς. Σε κάθε πολιτικό λόγο τα μηνύματα που περνάνε είναι πολλαπλά και μη ορατά. Ωστόσο τα μηνύματα υπάρχουν όπως υπάρχουν και δύο κατηγορίες πολιτών. Η κατηγορία που λαμβάνει αυτό που ακριβώς εκπέμπεται, μένει δηλαδή στο προφανές, και η κατηγορία που προσπαθεί, τουλάχιστον, να διαβάσει ανάμεσα στις γραμμές.  Το ίδιο συμβαίνει και με τον Machiavelli  κατά την προσωπική μου άποψη. Το λέει άλλωστε ξεκάθαρα στο έργο του:... "πολλοί λίγοι είναι αυτοί που αντιλαμβάνονται το τι πραγματικά είναι ο ηγέτης"..... Τα παραπάνω, στο σύνολό τους, μεταφέρονται αυτούσια στον κόσμο των επιχειρήσεων! 

Κόσμος των επιχειρήσεων!! χμμμ! Ας δούμε ένα ακόμη σημαντικό στοιχείο που σχετίζεται με όσους περιβάλλουν τον Ηγέτη, τους συνεργάτες του! Ο Machiavelli αναφέρει: "Κρίνεις το μέλλον ενός Ηγέτη παρατηρώντας τους συνεργάτες που τον περιστοιχίζουν" και επίσης:
"Ηγέτης που έχει επιλέξει λάθος συνεργάτες έχει κάνει το πρώτο και το μεγαλύτερο από τα λάθη που θα τον οδηγήσουν στην καταστροφή".

Διαφωνεί κανείς με αυτές τις θέσεις; δεν το νομίζω! Τι ισχύει σήμερα; τόσο σε πολιτικό όσο και σε επιχειρηματικό επίπεδο, γενικά όπου ασκείται ηγεσία. Αν προσδώσουμε στον εαυτό μας την ιδιότητα του παρατηρητή, την ιδιότητα που ο ίδιος ο Machiavelli είχε προσδώσει στον εαυτό του, θα διαπιστώσουμε ότι σήμερα, σχεδόν πεντακόσια χρόνια μετά την έκδοση του Ηγεμόνα, οι ηγέτες -όχι όλοι- επιδείδονται στην επιλογή άμεσων συνεργατών με δύο βασικά κριτήρια: 1ον την ανικανότητα ή την περιορισμένη ικανότητα, για να το ελαφρύνω λίγο :-) και 2ον το άθλημα της εποχής, την κολακεία! Διαφωνεί κανείς με αυτό; με χαρά θα ακούσω μία αντίθετη και τεκμηριωμένη άποψη!

Γιατί συμβαίνει αυτό; Κατά τη δική μου άποψη ο Machiavelli το έχει απαντήσει μέσα από την εξής παρατήρηση που σχετίζεται με τη χρήση της βίας από τον ηγέτη. Αναφέρει λοιπόν ότι η κακή χρήση της βίας γίνεται από ηγέτες που είτε είναι δειλοί είτε δεν ξέρουν να διοικούν.  Επίσης, σε άλλο σημείο αναφέρει ότι ο ηγέτης δεν πρέπει να αγνοεί ή να παραβλέπει την πραγματικότητα. Τι γίνεται λοιπόν με όσους περιβάλλουν τον ηγέτη, τους άμεσα συνεργάτες του; Κατά τη δική μου άποψη αν ο ηγέτης επιλέγει ως άμεσα συνεργάτες του τους λιγότερο, ας πούμε, ικανούς τους επιλέγει με μόνο στόχο τη μη απειλή του! Επίσης στο ίδιο πλαίσιο -και αφού έχει επιλέξει τους λάθος συνεργάτες - χρησιμοποιεί βία, δεν εξετάζεται η μορφή της, προκειμένου να εξυπηρετήσει τα προσωπικά του συμφέροντα και δει τις περισσότερες φορές κατά των ικανών.

Τι συμβαίνει λοιπόν; μια τρομερή παρερμηνεία, για την ακρίβεια ερμηνεία κατά το δοκούν! Ο ηγέτης αυτός όχι μόνο παραβλέπει την πραγματικότητα, επέλεξε μη ικανούς συνεργάτες να τον πλαισιώνουν, αλλά προσπαθεί επίσης να δημιουργήσει μία πραγματικότητα κομμένη και ραμμένη στα μέτρα του χειριζόμενος τακτικές που θα τον καταστήσουν μισητό τελικά!

Σύμφωνα λοιπόν με τον Machiavelli αυτοί οι ηγέτες έχουν ορίσει τη λήξη τους και έχουν αποδείξει είτε τη δειλία τους είτε την περιορισμένη ικανότητα διοίκησης. Και εφόσον καταφέρουν να καταστήσουν τον εαυτό τους μισητό δεν τους μένει τίποτε άλλο από το φόβο, την κακή χρήση της βίας! με ότι αυτό συνεπάγεται για τον ίδιο τον ηγέτη. Προσωπικά συμφωνώ με τον Machiavelli!

Κλείνοντας αυτή την ανάρτηση θα επαναλάβω ότι οι θέσεις του Machiavelli είναι εκεί και μας περιμένουν. Εμείς μπορούμε να τις δούμε;

«Οι τύραννοι είναι φίλοι των ύπουλων και διεφθαρμένων ανθρώπων, διότι τους αρέσει να τους κολακεύουν. Κανένας άνθρωπος με ανώτερη μόρφωση και τιμιότητα δεν κυριεύεται απ' αυτό το ελάττωμα, γιατί οι καλοί μπορεί να αισθάνονται στοργή για τους φίλους αλλά δεν τους κολακεύουν. Αντίθετα, οι κακοί επαινούν και συμμετέχουν στις κακές τους πράξεις.» 

&

«Ο έγκριτος πολίτης τιμά, αλλά δεν κολακεύει.»

Αριστοτέλης.

Δημήτρης Τιμοθεάτος