Machiavelli. Εσεις τι γνωριζετε;

Στο άκουσμα και μόνο του ονόματος του αρκετοί από τους αναγνώστες ίσως αισθανθούν δυσφορία. Άλλοι πάλι ίσως χαμογελάσουν μιας και θεωρούν ότι ασπάζονται τις θέσεις του. Είναι γεγονός ότι ο Macchιavelli έχει δεχτεί πλήθος κριτικών για αρκετά από τα σημεία που αναφέρει στο έργο του "Ο Ηγεμόνας". Επίσης βέβαια κριτική του έχει ασκηθεί για τα υπόλοιπα έργα του, όπως η τέχνη του πολέμου, σαφώς όμως μικρότερης κλίμακας. Ουσιαστικά η κριτική πάνω στα υπόλοιπα έργα του έχει τις ρίζες της στον Ηγεμόνα το οποίο αποτελεί το γνωστότερο.

Οι κριτικές αυτές έχουν ασκηθεί  επί των θέσεων του Macchiavelli τόσο από συγγραφείς άλλων έργων όσο και από ερευνητές. Επίσης κριτική, ηπιότερης μορφής και έντασης, ασκείται από αρκετούς αναγνώστες του Ηγεμόνα. Άλλοι πάλι θεωρούν τον εαυτό τους Μακιαβελικό. Δηλαδή ασπάζονται τη θεωρία του Macchiavelli, τις θέσεις που εκφράζει στο έργο του και σε κάθε πτυχή της ζωής τους, επαγγελματική ή προσωπική φροντίζουν ή προσπαθούν να εφαρμόζουν τις θέσεις αυτές. Διερωτώμαι όμως. Πως γίνεται κάποιος να έχει διαβάσει μόνο τον Ηγεμόνα, να μην έχει καμία απολύτως ιδέα για τις βαθύτερες σκέψεις και παραδοχές του συγγραφέα, να μην έχει "βουτήξει" στις κριτικές που του ασκούνται και τελικά πως γίνεται να μην μάχεται κάποιος με τον εαυτό του για το σωστό και λάθος πριν αποδεχτεί και υιοθετήσει κάποιες θέσεις;

Το μεγαλύτερο ποσοστό των "Μακιαβελικών"είναι επιφανειακοί. Μένουν στο προφανές και στις περισσότερες περιπτώσεις, αυτές που εγώ τουλάχιστον γνωρίζω, το προφανές είναι σε μορφή bullet point. Δηλαδή τι; Τα βασικά στοιχεία της θεωρίας του Machiavelli, όπως αυτά καταγράφονται σε άπειρες σελίδες στο διαδίκτυο είτε με τη μορφή quotes by Macchiavelli είτε με τη μορφή text κειμένου.

Και διερωτώμαι ακόμα εντονότερα. Μα πως είναι δυνατόν να ασπάζεται κάποιος τη θεωρία ή τις θέσεις κάποιου τρίτου χωρίς προηγουμένως να έχει ψάξει βαθιά. Η αναζήτηση δεν είναι στείρα υπόθεση. Θα περίμενε κανείς από κάποιον που θεωρεί τον εαυτό του Μακιαβελικό να έχει συνδέσει τις θέσεις του Macchiavelli με αυτές του Αριστοτέλη, του Ιούλιου Καίσαρα, του Καίσαρα Βοργία μιας και οι επιρροές που έχει δεχτεί ο συγγραφέας του συγκεκριμένου βιβλίου είναι κάτι παραπάνω από εμφανείς. Στο ίδιο πλαίσιο αυτός ο οποίος πράγματι ενδιαφέρεται ή οι θέσεις του Macchiavelli ασκούν έλξη στον ίδιο, θα πρέπει να μελετήσει πρακτικές εφαρμογής του στο πρόσωπο του Μουσολίνι, του Χίτλερ, του Στάλιν και άλλων ηγετών που ασπάστηκαν και εφάρμοσαν τη Μακιαβελική θεωρία. Οι προεκτάσεις της επιρροής του Macchiavelli είναι τεράστιες σε παγκόσμιο επίπεδο και έχουν διαχρονικό χαρακτήρα, τόσο σε πολιτικό όσο και σε επιχειρηματικό επίπεδο.

Ακόμη όμως και αν δεν υπάρχει ο χρόνος ή η διάθεση για περαιτέρω αναζήτηση απαιτείται ιδιαίτερα κριτική σκέψη πριν την υιοθέτηση θεωριών. Ειδικά όταν πρόκειται για θεωρίες που η εφαρμογή τους μπορεί να έχει αρνητικό αντίκτυπο τόσο στον εφαρμόζοντα όσο και στους αποδέκτες.

Βέβαια για να είμαι απόλυτα ειλικρινής μόνο η εσωτερική αναζήτηση, η ανάγνωση δηλαδή μόνο του έργο του Machiavelli, κατά την προσωπική μου άποψη συνιστά ημιμάθεια. Και ως γνωστόν η ημιμάθεια είναι κατά πολύ χειρότερη της αμάθειας. Και όχι μόνο χειρότερη σε επίπεδο παιδείας, είναι και επικίνδυνη. Ο ελκόμενος από τις θέσεις του Macchiavelli θα πρέπει να ντύσει τον εαυτό του με το μανδύα του ερευνητή και να "ακονίσει" την κριτική του σκέψη. Και βεβαίως να έχει τη δυνατότητα να διαβάζει ανάμεσα στις γραμμές. Πως θα το πετύχει αυτό; Η κριτική σκέψη σε συνδυασμό με την έρευνα αρκούν!

Πάμε όμως λίγο βαθύτερα. Θυμάμαι χαρακτηριστικά 2 περιπτώσεις, προσωπικές περιπτώσεις. Η μία αφορά διαπίστωση άμεσης συνεργάτιδας μου και η άλλη αφορά διαπίστωση επαγγελματία εκπαιδευτή. Η πρώτη περίπτωση λοιπόν, μετά από συζητήσεις, αφού διαπίστωσε ότι έλκομαι ιδιαίτερα από τις θέσεις του Macchiavelli, μη γνωρίζοντας μέχρι τότε πολλά πράγματα σχετικά έκανε μία σύντομη, πολύ σύντομη για την ακρίβεια, έρευνα σχετικά με το θέμα. Googlaρε λοιπόν και επισκέφτηκε την Wikipedia. Μέχρι εδώ καλά. Μία πρώτη επαφή από ένα, ας πούμε, αξιόπιστο άρθρο. Ποια ήταν η συνέχεια; αφού διάβασε το περιεχόμενο την επόμενη ημέρα με ρώτησε το εξής: Σύμφωνα με τη θεωρία του Macchiavelli ο ηγέτης χρησιμοποιεί τα πάντα προκειμένου να πετύχει τον σκοπό του. Εσύ, (αναφερόμενη σε εμένα) λειτουργείς έτσι; είσαι διατεθειμένος να κάνεις τα πάντα προκειμένου να πετύχεις αυτό που έχεις βάλει στο μυαλό σου;

Καταρχάς οι έννοιες Πάντα και Ποτέ είναι πολύ σχετικές έννοιες. Από την άλλη στην περίπτωση αυτή ισχύει όσα ανέφερα σε προηγούμενη παράγραφο. Η αναζήτηση, που προφανώς είναι ελλιπής, στάθηκε και περιορίστηκε σε ένα από τα σημεία αναφοράς του συγγραφέα. Δεν αρνείται κανείς ότι η συγκεκριμένη φράση έχει καταγραφεί από τον Macchiavelli. Δεν μπορείς όμως να μείνεις στο προφανές και να μην προχωρήσεις την αναζήτηση βαθύτερα ώστε να αντιληφθείς πλήρως τη σκέψη του πίσω από αυτή τη φράση και βεβαίως πριν την κρίνεις θα πρέπει να την έχεις συνδέσει.

Μελετώντας κανείς το κείμενο του Ηγεμόνα θα διαπιστώσει ότι υπάρχουν αρκετές ασυνέπειες στο λόγο. Από τη μία ο συγγραφέας προτρέπει τον επίδοξο ηγέτη να είναι σκληρός από την άλλη να δρα με γνώμονα τα στοιχεία της αρετής. Αυτή μπορεί να είναι η πρώτη διαπίστωση. Ασυνέπεια! Όμως δεν είναι έτσι. Ουσιαστικά ο συγγραφέας "παίζει" μεταξύ του τι πρέπει να γίνει και του τι στην πραγματικότητα γίνεται. Μην ξεχνάμε εξάλλου ότι την περίοδο που γράφτηκε ο Ηγεμόνας η Ιταλία αποτελούνταν από πολλά μικρά κρατίδια που μάχονταν μεταξύ τους. Οπότε η πολιτική κατάσταση ήταν ιδιαίτερα ρευστή. Από την άλλη το έργο συγγράφηκε αμέσως μετά την αποφυλάκιση του Macchiavelli κατά τη

διάρκεια της οποίας υπέστη πολλά βασανιστήρια. Ο λόγος φυλάκισης; Κατηγορήθηκε για Δημοκρατικά φρονήματα καθώς επίσης και για συμμετοχή σε προσπάθεια ανατροπής της μοναρχίας. Σε ότι αφορά τώρα τα δημοκρατικά φρονήματα, θεωρείται ότι είχε δημοκτρατικά στοιχεία,   μεγάλη επίδραση ασκούσε σε αυτόν ο Έλληνας αρχαίος φιλόσοφος Αριστοτέλης.

Ο Macchiavelli θεωρεί ότι ο Ηγεμόνας θα πρέπει να κάνει τα πάντα, ηθικά ή εκτός της σφαίρας της ηθικής, προκειμένου να διαφυλάξει τα συμφέροντα του λαού /συνεργατών του. Του λαού/ συνεργατών του και όχι του εαυτού του! έτσι θα κατακτήσει την αγάπη των πολλών, πολλή σημαντική για την μετέπειτα πορεία του ως Ηγέτη. Ποιος διαφωνεί με αυτό; πιστεύω κανένας. Υπάρχει κανείς που πιστεύει ότι μόνο ηθικά μέσα πρέπει να χρησιμοποιεί κάποιος για την επίτευξη ενός ανώτερου σκοπού όπως μπορεί να είναι η διαφύλαξη των συμφερόντων μίας μεγαλύτερης ομάδας ατόμων; Θα συμφωνήσω μαζί σας στην ενδεχόμενη άποψη του τι γίνεται αν οι προσπάθειες αυτές αποσκοπούν στη διαφύλαξη των συμφερόντων του ατόμου! Τότε τα πράγματα αλλάζουν. Πλείστα παραδείγματα ιστορικά δείχνουν προς αυτή την κατεύθυνση. Η περίπτωση του Στάλιν για παράδειγμα. Η επανάσταση ξεκίνησε από τον Λένιν και τους υπολοίπους της παρέας (!) με σκοπό τη βελτίωση της ζωής των Ρώσων πολιτών. Που κατέληξε; σε μία μορφή μοναρχίας επενδυμένης όμως με το μανδύα του κολεκτιβισμού. Ο Στάλιν, ο οποίος εφάρμοσε τις αρχές του Macchiavelli, κυβέρνησε ολοκληρωτικά δικτατορικά. Η εφαρμογή όμως των αρχών του Ηγεμόνα ήταν προϊόν παρερμηνείας ή ερμηνείας κατά το δοκούν.

Ο Ηγεμών περιγράφει μία ρεαλιστική κατάσταση, μία κατάσταση της εποχής εκείνης. Μην ξεχνάμε ότι γράφτηκε το 1513. Κατά την προσωπική μου άποψη δεν μπορεί κανείς να ρίξει το ανάθεμα σε ένα έργο που το βασικό του στοιχείο είναι ο ρεαλισμός. 1513- 2013. Τι πιστεύετε ότι έχει αλλάξει σήμερα σε σχέση με τότε στη συμπεριφορά των ανθρώπων;  Η προσωπική άποψη είναι πως δεν έχουν αλλάξει πολλά. Σίγουρα έχει αλλάξει, βελτιωθεί, η ροή της πληροφορίας και η πρόσβαση στη γνώση. Αυτό και μόνο καθιστά τις αλλαγές ριζικές αλλά και καθοριστικές για έναν ηγέτη. Οι λαοί έλκονταν και συνεχίζουν να έλκονται από ισχυρούς ηγέτες. Από ηγέτες που είναι αγαπητοί σε αυτούς και διαφυλάττουν τα συμφέροντά τους. Μικρή σημασία έχει για το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού τα μέσα που χρησιμοποιούνται. Αρκεί να "υπηρετούν" το γενικό συμφέρον και όχι το ατομικό. Τότε ο Ηγέτης δεν κινδυνεύει γεγονός που περιγράφει γλαφυρά ο Macchiavelli. Ως πραγματιστής όμως και γνωρίζοντας ότι τα πάντα υποκινούνται από ταπεινά, προσωπικά, ελατήρια όφειλε στο έργο του να δώσει και τις εναλλακτικές όπως πχ. να καλλιεργήσει ο Ηγέτης τον φόβο ώστε να μην κινδυνεύει.  Από τι να μην κινδυνεύει; επί της ουσίας από την ανάληψη της ηγεσίας από άλλους που σίγουρα δεν θα είναι και τόσοι ενάρετοι. Οπότε στο βάθος ο Macchiavelli προτρέπει για τη χρήση βίας και φόβου  αλλά για την εξυπηρέτηση ανώτερου σκοπού, συλλογικού σκοπού και όχι ατομικού.  Φόβος. Χρησιμοποιείται σήμερα. Πολύ! Από ποιους όμως; από αυτούς που δεν έχουν την ικανότητα να κατακτήσουν την αγάπη και το σεβασμό του λαού/ συνεργατών. Ο Macckiavelli είναι ξεκάθαρος. Η αγάπη και ο σεβασμός είναι προτιμότερα. Διαφωνεί κανείς σε αυτό; πιστεύω πως όχι.

Ο σεβασμός τώρα δεν είναι κάτι που δωρίζεται. Κερδίζεται! Ο Ηγέτης κερδίζει τον σεβασμό με το παράδειγμα της προσωπικής του ζωής καθώς επίσης και με τις αποφάσεις του σε θέματα που ανακύπτουν. Οι αποφάσεις θα πρέπει να είναι ακριβοδίκαιες. Και σε πολλές περιπτώσεις αυτό το χαρακτηριστικό συνοδεύεται από μία αίσθηση σκληρότητας. Επί της ουσίας όμως δεν μιλάμε για ωμή σκληρότητα, ή βία. Μιλάμε για ακριβοδίκαιες αποφάσεις οι οποίες μπορεί να εκληφθούν ως σκληρές. Αυτό επί της ουσίας πρεσβεύει ο συγγραφέας όταν μιλά για επίδειξη σκληρότητας από τον Ηγέτη. Και αυτό επίσης έχει παρερμηνευτεί από πολλούς ηγέτες ή εν δυνάμει ηγέτες. Διαχωρίζεται όμως ξεκάθαρα στο έργο. Χρησιμοποίηση άλλων μέσων αναλόγως των περιστάσεων και όχι σε συνεχόμενη βάση! Οι περισσότεροι από αυτούς που παραποιούν την εφαρμογή των αρχών χαρακτηρίζονται από ευμεταβλητότητα,  επιπολαιότητα, λιποψυχία αλλά και διγλωσσία μπροστά σε δύσκολες καταστάσεις. Οι ηγέτες αυτοί είναι καταδικασμένοι, αργά ή γρήγορα. Ο χρόνος δεν έχει σημασία. Σημασία έχει το αποτέλεσμα!

Ηγέτης τώρα που χρησιμοποιεί μόνο τον φόβο για να κυβερνήσει / διοικήσει είναι καταδικασμένος. Και αυτό γιατί ο φόβος καλλιεργεί το αίσθημα του μίσους προς τον ηγέτη. Και σε αυτό ο Macchiavelli είναι ξεκάθαρος. Ο ηγέτης πρέπει να αποφύγει το μίσος. Και λογικό είναι. Ποιος θέλει να κυβερνάται/ διοικείται από μισητά πρόσωπα; Προφανώς κανένας. Αυτό ακριβώς προσπαθεί να περάσει ο συγγραφέας. Απλά οι απόψεις του πρέπει να συνδεθούν και αναλυθούν από τον αναγνώστη. Όπως ανέφερα και πριν, μιλάμε για μελέτη του έργου και όχι για απλή ανάγνωση καθώς αυτό το έργο δεν είναι μυθιστόρημα! και βέβαια απαιτείται αναζήτηση και σε άλλες πηγές!

Η ανάλυση των θέσεων του Macchiavelli δεν μπορεί να εξαντληθεί σε ένα post. Θα κλείσω αυτή την ανάρτηση δίνοντας την υπόσχεση για μία σειρά αναρτήσεων σχετική με το θέμα αλλά και παραθέτοντας μία ρήση του Αριστοτέλη.

Η ανώτερη εξουσία βρίσκεται αναγκαστικά στα χέρια ενός ή μερικών ή και πολλών. Όταν όλοι αυτοί κατευθύνουν όλες τους τις προσπάθειες προς το γενικό καλό, τούτο το κράτος διοικείται καλά, αλλά όταν ο ένας, οι λίγοι ή οι πολλοί αποβλέπουν μόνο προς το δικό τους συμφέρον, πρέπει να περιμένουμε μια εξέλιξη προς το χειρότερο.»

-Αριστοτέλης-

Δημήτρης Τιμοθεάτος